In het in 1986 boven water gekomen archief van de heerlijkheid Jekschot bevinden zich een aantal cijns- en leenregisters met gegevens die teruggaan tot aan het begin van de zestiende eeuw. Met behulp van deze registers, aangevuld met gegevens uit andere bronnen, was het mogelijk om een reconstructie te maken van het cijns- en leengoed van Jekschot vanaf de zestiende eeuw. Het cijns- en leengoed van Jekschot was als volgt:

 

Nr.	Lokalisering in deze reconstructie	Grootte	Cijnzen	Leen
1	Jekschot Veghel nr. 5	26 bunder	3 ponden 6 ganzen 4 kapoenen	Ja
2	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 1 + 2	12 bunder	16 schellingen 12 ganzen	Ja
3	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 9+ Lathouwerscamp	4 bunder	4 oude groten	nee
4	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 10 Cranenmortel	4 bunder	4 kapoenen	Ja
5	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 11 Smollerscamp	4 bunder	1 kapoen	Ja
6	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 12 Gashuiscamp	2 bunder	2 oude groten 2 kapoenen	Ja
7	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 13-16 Lage Buenders	6 bunder	9 oude groten	nee
8	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 20	4 bunder	3 1/3 hoenderen	nee
9	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 29-30	2 bunder	12 ½ oude groten 5 hoenderen	nee
10	Zondveld Laag deel van nrs. 7-8	1 bunder	8 lopens haver 5 ganzen	nee
11	Zondveld Laag nr. 9 + 10	1 bunder	24 oude groten 3 ganzen	nee
12	Zondveld Laag nr. 26 Kerckenbeemd	2 bunder	-	ja
13	Zondveld Laag nr. 27-30 Brandskampen	5 bunder	9 oude groten 4 hoenderen	nee
14	Zondveld Laag nr. 31-33 Zondveldse Buenderen	4 bunder	-	ja
15	Zondveld Laag nr. 35	2 bunder	0-21-0 2 ganzen	nee
16	Zondveld Laag nr. 36	4 lopens	0-0-12	nee
17	Zondveld Midden nr. 16 +17 met Weijer	1 bunder	0-2-0	nee
18	Zondveld Midden nr. 36-44	2 bunder + 6 lopens	0-8-10 0-5-8 8 lopens haver	nee
19	Zondveld Midden nr. 45-54	6 bunder	0-1-4	ja
20	Zondveld Hoog nr. 43-45	7 lopens	1-4-0 8 1/3 lopens haver 4 hoenderen	nee
A	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 21-27	8 bunder	(6 2/3 hoenderen)
B	Jekschot Sint-Oedenrode nrs. 17-19 + 28	6 bunder
C	Zondveld Midden + Zondveld Hoog Bos	4 bunder + 6 lopens

De schellingen zijn schelllingen paijment, waarvan er 16 in 1 oude groot gingen.
 

Het cijns- en leengoed is op de volgende kaart getekend.




Het cijnsgoed valt uiteen in twee clusters, een cluster aan de noordzijde van de heerlijkheid en aan de zuidzijde de Heijhoef met een aangelegen perceel in Sint-Oedenrode.

De percelen aangeduid met letters A, B en C komen niet voor als cijnsgoed of leengoed in het archief van de heerlijkheid Jekschot. Aangenomen wordt dat dit eertijd wel cijns- of leengoed was en dat deze cijnzen of lenen later voor de heer verloren zijn geraakt.

Nummer 8, gelegen direct ten zuiden van A was een perceel van 4 bunder, belast met een cijns aan de heer van Jekschot van 3 1/3 hoenderen. In het cijnsboek van Jekschot komen verder alleen hele hoenderen voor, zodat aannemelijk is dat A, een perceel van 8 bunder gelegen net ten noorden van nr. 8, eertijds met 6 2/3 hoenderen was belast. Met andere woorden 8 en A vormden eertijds vermoedelijk samen een cijnsgoed van 12 bunder, belast met 10 hoenderen.

Een ander argument is dat A gelegen was tussen ander Jekschots cijnsgoed en leengoed, binnen de grenzen van de heerlijkheid Jekschot. Datzelfde argument geldt voor B, een perceel van 6 bunder. Ook van dat perceel mag veilig aangenomen worden dat dit eertijds een deel van het heerlijk cijns- of leengoed was. Hetzelfde argument geldt voor C, aanvankelijk helemaal een bos.

Daarnaast vermelden de cijnsboeken van Jekschot nog twee cijnsgoederen die buiten de grenzen van de heerlijkheid gelegen waren in Sint-Oedenrode. De gegevens van deze twee cijnsgoederen zijn:
 

Verband met het cijns- en leengoed vermeld in de uitgiftebrief van 12 januari 1311.

Enkele cijns- en leengoederen uit de periode vanaf de zestiende eeuw zijn in verband te brengen met posten genoemd in de uitgiftebrief van 1311.

 

Uitgiftebrief 1311
11	Leengoed	18 bunder	3 ponden 6 ganzen
12	Leengoed	8 bunder	-
Reconstructie vanaf de zestiende eeuw
1	Leengoed	26 bunder	3 ponden 6 ganzen 4 kapoenen

Verder wordt het speculatief. Zo hadden we nr. 8 + A gereconstrueerd als een cijnsgoed van 12 bunder belast met een cijns van 10 hoenderen. In de uitgiftebrief van 1311 wordt inderdaad een cijns van 10 hoenderen genoemd, zij het verbonden aan een perceel van 11 bunder. Mogelijk gaat het om hetzelfde perceel.

In de uitgiftebrief worden 2 havercijnzen genoemd nr 9 (1 mud haver) en nr. 41 (2 mud haver). Ook in de zestiende eeuw vinden we 2 havercijnzen, nr. 10 (8 lopens haver) en nr 18 + 20 (8 lopens + 8 1/3 lopens haver). 8 lopens kam overeen met 1 mud zodat we ook hier wel met dezelfde cijnsgoederen te maken zullen hebben, zij dat het cijnsgoed in de zestiende eeuw 1/3 lopens groter is geworden. Dat onder enig voorbehoud, want de haver werd betaald met andere afdrachten die niet zo goed overeenkomen.
 

Totaal oppervlakte aan cijnsgoed en leengoed.

De uitgiftebrief van 1311 vermeldt 170 bunder leengoed en 145 bunder cijnsgoed, samen 315 bunder (maten afgerond op hele bunders). Hierbij werden 1 dagwant en 1 hont (nrs. 42-44) allebei voor 100 roeden gerekend, en het stuk land te Eerschot van nr. 31 op 2 bunder.

Het totale oppervlakte van het gereconstrueerde cijns- en leengoed vanaf de zestiende eeuw, gelegen binnen de grenzen van de heerlijkheid, is 108 bunder lopens (afgerond op hele bunders), terwijl nog 3 bunder in Sint-Oedenrode gelegen was. Samen groot 111 bunder.

Vergeleken met 1311 is het oppervlakte cijns- en leengoed vanaf de zestiende eeuw dus 204 bunder kleiner geworden. In de zestiende eeuw was nog maar ongeveer eenderde deel van het cijns- en leengoed over. Waar is de rest gebleven? Op de volgende kaart is ook het andere goed binnen de grenzen van de heerlijkheid ingetekend.





Op het rood gekleurde deel stond het huis van de heer. Dit deel was 20 bunder groot en werd door de heer van de hertog in leen gehouden. We nemen aan dat Willem de Cruudener dit deel kort voor 1311 met ander goed van de hertog kreeg. In tegenstelling tot het geel gekleurde gebied werd dit deel niet aan anderen als cijnsgoed of leengoed uitgegeven.

Het groene gebied waren 70 bunder eigen bezit van de heer van Jekschot, gelegen binnen de grenzen van Sint-Oedenrode genaamd de Kleine en Grote Weihoef. Het blauw gekleurde gebied was 30 bunder eigen bezit van de heer van Jekschot, gelegen binnen de grenzen van Veghel. Het paarse gebied (30 bunder groot) lag ook binnen de grenzen van de heerlijkheid, maar dat was geen eigen bezit van de heer. Het totale oppervlakte van de heerlijkheid was: 107 bunder leen en cijnsgoed (geel), 20 bunder hertogelijk leen (rood), 100 bunder eigen goed (blauw en groen) en 30 bunder wildernis die geen eigen bezit was van de heer (paars). Het totaal komt daarmee op 257 bunder.

Niet alle grond binnen de grenzen van de heerlijkheid was dus van de heer, en niet alle grond van de heer lag binnen de grenzen van de heerlijkheid. We dienen de heerlijkheid en grondbezit dus goed uit elkaar te houden. Een heerlijkheid was een gebied waarbinnen de heer bepaalde rechten had, zoals de rechtspraak. Vaak had de heer er ook het "overheidsgezag" of "heerlijk gezag" over de wildernis, maar dat was niet hetzelfde als eigen bezit van wildernis.

De vraag is nu hoe de heer van Jekschot aan de 100 bunder gevormd door dat groene en blauwe gebied gekomen is. Gezien de ligging tussen de noordelijke en zuidelijke cluster cijns- en leengoed, is het mogelijk dat ook dit gebied in 1311 cijns- en leengoed is geweest en in de veertiende of vijftiende eeuw weer teruggenomen werd door de heer van Jekschot. Dat zou dan verklaren hoe de heer van Jekschot aan die 100 bunder gekomen is.

De uitgiftebrief van 1311 is op dit punt niet helemaal duidelijk. Er staat dat Willem enige tijd geleden een leengoed gekregen van de hertog van Brabant als aflossing van een schuld. Dat goed heet Yecschot en ligt in het ressort van de schepenbank van Sint-Oedenrode. Willem heeft dit goed weer met toestemming van de hertog aan anderen uitgegeven als cijnsgoed en leengoed. Onduidelijk is:
 

- of Willem nog ander goed gekregen heeft dat hij niet uitgaf als leen- of cijnsgoed (bijvoorbeeld de 100 bunder van het blauwe en groene gebied).

- er staat dat het leengoed Yecschot heette, terwijl een deel van het leengoed en cijnsgoed elders in Sint-Oedenrode lag. De omschrijving is kennelijk niet al te precies.

Van de 315 bunder cijns- en leengoed kunnen we maximaal 208 bunder binnen plaatsen de grenzen van de heerlijkheid Jeschot. Dat betekent dat minstens 107 bunder van de in 1311 genoemde 315 bunder cijns- en leengoed elders gelegen was. Voor zover te overzien was dat dan elders in Sint-Oedenrode.
 

In de volgende tabel zijn zowel de oppervlakten en bedragen in de uitgiftebrief van 1311 en de reconstructie vanaf de zestiende eeuw met elkaar vergeleken.

Bedragen zij als volgt omgerekend: 

12 penning      = 1 schelling 20 schellingen = 1 pond 1 oude groot    = 16 penningen paymant 1 oude groot    = 2 stuivers

De tabel laat zien dat het cijns- en leengoed ongeveer in gelijke mate verminderde. Van beide categorieen was in de zestiende eeuw nog ongeveer eenderde deel over. Opmerkelijk is verder dat bij de leengoederen vanaf de zestiende eeuw geen hoenderen vermeld worden, maar kapoenen.

Datering van de vermindering

In het Casselboek, het oudste leenboek van de hertog van Brabant, dat eind 1312 aangelegd werd wordt Willem die Cruudener vermeld als leenman van een goed gelegen te Sint-Oedenrode omschreven als (in vertaling): "Jekschot en een hoeve, jaarlijks 40 schellingen inkomsten, 20 leengoederen (mazuires), 5 bunder land, weilanden, de visserij tot aan de brug van Wolfswinkel, 5 pond en 5 schellingen inkomsten van cijnzen en de vorsterij van Den Bosch". Heymeric van den Velde houdt in leen: "12 à 13 bunder land, gelegen in Lyemde en behorende tot voornoemde leengoed" (volgens het Stootboek, het leenboek uit 1350-1374, met 3 ponden en 15 schellingen inkosmten.

Casselboek, fol. I-17 en fol. I-34; Latijnsboek, fol. 56 en 112; Galesloot, Livre des feudataires, 137 en 268-269; Stootboek, fol. 48.

Het aantal leengoederen vermeld in het Casselboek (20) komt goed overeen met het aantal vermeld in de uitgiftebrief van 1311 (19). In de reconstructie vanaf de zestiende eeuw vonden we nog 8 leengoederen.

De in het Casselboek vermeldde 40 schellingen (ofwel 2 ponden) plus zullen de inkomsten van dat leengoed zijn. Dat komt meer in de buurt van het totaal van de reconstructie gebasseerd op de gegevens vanaf de zestiende eeuw, dan op de bedragen in de uitgiftebrief (maar het bedrag is ook dan nog te laag). Ook de inkomsten van de cijnzen: 5 ponden en 5 schellingen genoemd in het leenboek van 1312 komt beter overeen met de latere reconstructie dan met de bedragen uit de uitgiftebrief. Het een en ander betekent mogelijk dat de vermindering van de inkomsten het cijns- en leengoed van Jekschot al in 1311-1312, dus  snel na de uitgifte in 1311 plaats vond. Het aantal leengoederen (20) lijkt nog wel betrekking the hebben op de situatie in januari 1311.

Martien van Asseldonk