Groei van
het dorp
Na het ineenstorten van het Romeinse Rijk was
onze regio enige eeuwen nagenoeg ontvolkt. De
allereerste nieuwe bewoning in Veghel bevond zich
aan de overzijde van de Aa op het Havelt en
dateert uit de vroege middeleeuwen. Vanaf
omstreeks het jaar 1000 tot aan het begin van de
veertiende eeuw groeide de bevolking sterk, en de
meeste percelen in Veghel buiten de oude kern aan
het Havelt werden pas na het jaar 1000 ontgonnen.
Naar mijn inschatting dateert de eerste bewoning
aan de Zijtaartse kant van de Aa van na het jaar
1000. (In Zijtaart is van de Aa is overigens
niets meer te zien, nadat rond 1825 de
Zuid-Willemsvaart gegraven werd.) Op het kaartje hiernaast staan
de waterlopen in het gebied Zijtaart en Zondveld getekend. De
oude doorgaande wegen, zoals de weg van Veghel naar
Sint-Oedenrode volgden de waterscheiding tussen de lopen. Ook
toen al hield men de voeten liever droog.
In de elfde en twaalfde eeuw was veel grond nog
in hand van grootgrondbezitters, die het land
lieten bewerken door lijfeigenen. Aan de
westzijde van de Aa ter hoogte van Zijtaart zijn
een paar van dergelijke grote landbouwbedrijven
uit die tijd te
reconstrueren, zoals de Hofstad (nu Hostie), de hoeve
Zijtaart, de Baecxhoeve
en de Zondveldse
Hoef. De Baecxhoeve werd in leen gehouden van
de hertog van Brabant en de hoeve Zijtaart van de
heer van Geffen. In de twaalfde en dertiende eeuw
kwamen de lijfeigenen vrij, omdat het door
bevolkingsgroei voor
de grootgrondbezitters goedkoper werd om mensen
te betalen dan om ze eten te geven. Hierna werd
de meeste grond gepacht door kleine vrije boeren,
die ook zelf steeds meer
ontginningen aanpakten. In de veertiende en
vijftiende eeuw werden soms nog wel grotere
landgoederen gesticht, zoals Jekschot,
Logtenburg en Krijtenburg, maar kleinere
uitgiften zijn dan in de meerderheid.
Aan de groei die in de elfde eeuw inzette kwam
rond 1315 een einde. Tussen 1180 en 1315 werd er
in Veghel gemiddeld ongeveer 3 hectare grond per
jaar ontgonnen werd, en tussen 1315 en 1780
ongeveer 0,5 hectare per jaar. Wat veroorzaakte
deze terugval? In de eerste plaats had de
bevolkingsgroei het grondgebruik onder druk
gezet. Voor een rendabel boerenbedrijfje had men
een minimaal hoeveelheid akkers, hooiland,
weiland en ook heide nodig. Sommige boerenzonen
trokken naar steden als 's-Hertogenbosch of kozen
een ambacht. Een andere reden waren de
veelvuldige oorlogen en hoog sterftecijfer. Pas
aan het einde van de achttiende eeuw ging men
weer over tot grootschalige ontginningen door
ontwikkelingen in de landbouw, zoals het gebruik
van kunstmest. Tussen 1780 en 1830 werd er in
Veghel gemiddelde 10 hectare woeste grond per
jaar ontgonnen.
De groei van het aantal woningen in Zijtaart was
als volgt:
Jaar |
Aantal
woningen |
1550 |
77 |
1657 |
77 |
1700 |
84
|
1832 |
91
|
1910 |
154
|
1969 |
323
|
Van de 84 woningen in 1700 zijn er nu 22 geheel
verdwenen (waarvan twee met de aanleg van Industrieterrein De
Doornhoek); de andere 62 woningen zijn tot op heden continue bewoond, al zijn de gebouwen uit
1700 allemaal vernieuwd. Gelet op de
algemene trend mag aangenomen worden dat het
aantal huizen in 1315 ongeveer 60 tot 70 geweest
is. Rond het jaar 1000 stonden er vermoedelijk niet meer dan een paar
huizen. Tussen 1000 en 1315 werden de gehuchten
Zondveld, Biezen, Zijtaart en Doornhoek voor het
eerst 'gekoloniseerd'. Als we uit mogen gaan van
een exponentiële groei, dan stonden er rond 1100
zo'n kleine 10-20 woningen, rond 1200 het dubbele aantal
en rond 1315 zo'n 60-70. Daarna bleef de
bevolking vijf eeuwen op min of meer op hetzelfde
peil hangen.
Het kerkdorp Zijtaart is in 1872 ontstaan door het stichten van
een kerk
voor de gehuchten
Zondveld, De Biezen (waaronder Krijtenburg),
Zijtaart (nu 'Achter Zijtaart' of Leinserondweg)
en De Doornhoek. Toen de kerk gebouwd werd hadden
Zondveld en De Biezen nog de meeste inwoners,
maar na het stichten van de kerk zouden er in de
buurt van de kerk veel huizen gebouwd worden, die bij
de de buurtschap Zijtaart geteld werden, zodat
dat gehucht de andere gehuchten zou
overvleugelen. Zondveld groeide door de bouw van
huizen aan de huidige Zondveldstraat en
Jekschotstraat. In De Doornhoek werden de meeste
nieuwe huizen aan de huidige Pastoor Clercxstraat
gebouwd en in De Biezen aan het begin van de
Biezendijk (het traject van de latere huisnummers
1 tot 18).
Buurtschap |
Woningen in
1832
|
Woningen
in 1910
|
Biezen |
24
|
32
|
Zondveld |
29
|
42
|
Zijtaart |
19
|
50
|
Doornhoek |
19
|
30
|
TOTAAL
|
91
|
154
|
Als we kijken in welke periode Zijtaart gegroeid
is, dan zien we dat er een groot aantal woningen
gebouwd werd nadat in 1872 de kerk gebouwd werd.
Daarna bleef Zijtaart in een veel lager tempo
groeien tot de groeispurt die na 1950 inzette.
Periode |
Aantal
nieuwe huizen
|
1840-1849 |
2 |
1850-1859 |
8 |
1860-1869 |
13 |
1870-1879 |
32 |
1880-1889 |
10 |
1890-1899 |
6 |
1900-1909 |
16 |
1910-1919 |
9 |
1920-1929 |
5 |
1930-1939 |
9 |
1940-1949 |
3 |
1950-1959 |
33 |
1960-1969 |
41 |
Volgens de volkstellingen woonden er het volgende aantal mensen
in ZIjtaart:
wijk: |
Biezen |
Zondveld |
Zijtaart |
Doornhoek |
Klooster |
Langs kanaal |
Totaal |
jaar: |
M. |
V. |
M. |
V. |
M. |
V. |
M. |
V. |
M. |
V. |
M. |
V. |
M+V |
1849 |
79 |
60 |
78 |
74 |
70 |
52 |
81 |
80 |
x |
x |
x |
x |
574 |
1869 |
83 |
65 |
98 |
88 |
64 |
59 |
99 |
81 |
x |
x |
x |
x |
637 |
1879 * |
95 |
90 |
101 |
90 |
93 |
84 |
91 |
75 |
x |
x |
x |
x |
719 |
1889 * |
101 |
90 |
104 |
89 |
109 |
99 |
86 |
64 |
x |
x |
x |
x |
742 |
1899 |
87 |
77 |
109 |
95 |
111 |
101 |
69 |
69 |
x |
x |
x |
x |
718 |
1909 * |
91 |
83 |
111 |
108 |
109 |
120 |
18 |
24 |
3 |
39 |
x |
x |
706 |
1930 |
77 |
62 |
74 |
76 |
120 |
119 |
51 |
41 |
11 |
88 |
39 |
35 |
793 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1879: Tijdelijk 2 schepen aanwezig, 11 mannen en 6
vrouwen |
|
|
|
|
|
1889: Tijdelijk 3 schepen aanwezig, 8 mannen en 3
vrouwen. |
|
|
|
|
|
1909: Tijdelijk 5 schepen aanwezig, 17 mannen en 13
vrouwen. |
|
|
|
|
|
Bron: http://www.volkstellingen.nl/ |
|
|
|
|